Lampa z oleju rybnego to tradycyjne źródło światła, które było powszechnie używane w rejonach nadmorskich, zwłaszcza tam, gdzie dostęp do innych paliw był ograniczony. Tego rodzaju lampa łączyła w sobie prostotę wykonania z funkcjonalnością, a jej działanie opierało się na spalaniu oleju pozyskiwanego z ryb – najczęściej z dorszy, śledzi, wielorybów lub innych morskich stworzeń bogatych w tłuszcz.
Wygląd i budowa:
Lampa z oleju rybnego miała zazwyczaj niewielkie rozmiary i była wykonana z gliny, ceramiki, metalu lub kamienia. Składała się z:
- zbiorniczka – w którym przechowywano olej rybny, często o charakterystycznym, intensywnym zapachu,
- knota – wykonanego z włókna roślinnego, np. lnianego lub konopnego, który nasiąkał olejem i spalał się, dając światło,
- uchwytu lub haka – do zawieszenia lub przenoszenia lampy.
Niektóre lampy miały proste przykrywki lub osłony chroniące płomień przed wiatrem, co było szczególnie przydatne w wilgotnym, morskim klimacie.
Zastosowanie:
- W domostwach rybackich i chatkach nadbrzeżnych – jako podstawowe źródło światła w nocy,
- Na statkach – do oświetlania wnętrz łodzi czy kajut,
- W latarniach morskich (we wczesnych wersjach) – zanim wprowadzono naftę lub elektryczność.
Ciekawostki:
- Olej rybny, choć skuteczny, miał bardzo specyficzny zapach, który mógł być uciążliwy w zamkniętych pomieszczeniach.
- Takie lampy były używane przez wieki – od starożytności aż do XIX wieku, zanim wyparła je nafta i później elektryczność.
Lampa z oleju rybnego to dziś ciekawy element historii techniki i życia codziennego ludzi morza, często spotykany w muzeach etnograficznych lub jako inspiracja w aranżacjach wnętrz w stylu rustykalnym lub marynistycznym.
Lampa tranowa była niezwykle praktycznym źródłem światła w rejonach nadmorskich — prostym, ale skutecznym.
🔥 Jak długo się paliła?
Typowa lampa tranowa mogła się palić przez:
- 6 do 12 godzin – na jednym napełnieniu, w zależności od rozmiaru zbiornika, rodzaju knota i jakości tranu.
- Mniejsze lampy (np. domowe) spalały około 15–30 ml tranu na godzinę.
- Większe, np. w latarniach morskich, mogły zużywać nawet 1 litr tranu na noc.
🐟 Ile tranu zużywała?
Zużycie zależało od rozmiaru lampy i intensywności płomienia. Przykładowo:
- Domowa lampa o zbiorniku 250 ml mogła działać ok. 8–10 godzin.
- Latarnia wielorybnicza w XVIII wieku mogła zużywać ponad 2 litry tranu dziennie.
🐋 Z jakich ryb lub zwierząt pozyskiwano tran?
Tran pozyskiwano głównie z morskich zwierząt tłuszczowych, takich jak:
- Wieloryby (np. kaszaloty, walenie arktyczne)
- źródło najcenniejszego tranu, stosowanego również w latarniach morskich i żegludze.
- Dorsz (głównie w postaci tranu wątrobowego)
- powszechny w Europie Północnej, łatwo dostępny dla rybaków.
- Śledź i makrela
- mniej tłuste niż dorsz czy wieloryby, ale też wykorzystywane lokalnie.
- Foki i morsy (Arktyka, Grenlandia, Islandia)
- głównie przez ludy północne (Inuici, Skandynawowie).
🧠 Ciekawostki:
- Jakość tranu miała ogromne znaczenie — lepszy tran (oczyszczony, z dorsza lub wieloryba) dymił mniej i dawał jaśniejsze światło.
- Niskiej jakości tran (np. z zepsutych ryb) mógł wydzielać silny, duszący zapach, co było uciążliwe w małych pomieszczeniach.
- W regionach takich jak Islandia, Norwegia czy Wyspy Owcze, lampy tranowe były standardem aż do połowy XIX wieku.