Osoby z niepełnosprawnością psychiczną w czasie wojny, klęski żywiołowej lub innego rodzaju katastrofy znajdują się w szczególnie trudnej sytuacji. Ich potrzeby często są pomijane w standardowych procedurach kryzysowych. Poniżej przedstawiam kluczowe zagadnienia dotyczące opieki, zachowań, problemów i zagrożeń związanych z tą grupą w czasie sytuacji kryzysowych:

🔹 1. Zagrożenia

a) Dezintegracja opieki medycznej i psychiatrycznej

Brak dostępu do leków psychotropowych.
Przerwanie terapii (indywidualnej i grupowej).
Brak personelu wyspecjalizowanego w opiece psychiatrycznej.

b) Zwiększone ryzyko opuszczenia i zaniedbania

Osoby chore psychicznie bywają porzucane przez rodziny lub nie są ewakuowane.
Mogą trafić do niewłaściwych ośrodków, np. schronisk bez kadry przeszkolonej w zakresie zdrowia psychicznego.

c) Wysoka podatność na stres i traumę

Wojna lub katastrofa mogą wywołać nawroty choroby (np. schizofrenii, zaburzeń afektywnych dwubiegunowych, PTSD).
Osoby te są bardziej podatne na panikę, dezorientację, halucynacje.

d) Zagrożenia fizyczne

Osoby z cięższymi zaburzeniami mogą nie rozumieć sytuacji, nie stosować się do poleceń (np. podczas ewakuacji).
Czasem zachowują się nieprzewidywalnie, co może prowadzić do niebezpiecznych sytuacji (dla nich samych i otoczenia).

🔹 2. Problemy praktyczne

a) Brak dostosowanej infrastruktury

Schrony i obozy dla uchodźców nie uwzględniają potrzeb osób z niepełnosprawnością psychiczną.
Często brakuje cichych, odseparowanych przestrzeni czy wsparcia psychologicznego.

b) Komunikacja i zrozumienie sytuacji

Osoby z niepełnosprawnościami intelektualnymi mogą nie rozumieć zagrożenia i nie stosować się do instrukcji.
Trudności z dostosowaniem się do szybko zmieniających się warunków.

c) Stygmatyzacja i przemoc

W sytuacjach kryzysowych rośnie poziom agresji – osoby chore psychicznie mogą stać się ofiarami przemocy lub odrzucenia.
Bywają postrzegane jako „problem” w sytuacjach grupowego przetrwania.

🔹 3. Zachowania

a) Regresja i nasilone objawy

Wzrost objawów psychotycznych, lękowych, depresyjnych.
Częstsze epizody dezorganizacji zachowania, wycofania, pobudzenia lub agresji.

b) Zależność od opiekuna

Osoby z niepełnosprawnością psychiczną często są całkowicie zależne od bliskich – ich utrata (np. śmierć, rozdzielenie) może doprowadzić do całkowitej dekompensacji.

🔹 4. Potrzeby i dobre praktyki opieki

a) Stałość, rutyna, obecność opiekuna

Utrzymanie jak największej przewidywalności dnia.
Osobisty kontakt i zaufane twarze mogą zapobiegać destabilizacji.

b) Dostęp do leków i terapii

Gromadzenie zapasu leków na czas wojny lub katastrofy.
Utrzymanie kontaktu z terapeutą (nawet zdalnie, jeśli to możliwe).

c) Dostosowana komunikacja

Proste, spokojne komunikaty.
Pomoc w zrozumieniu sytuacji za pomocą obrazów, gestów, powtarzanych instrukcji.

d) Wsparcie dla opiekunów

Rodziny i opiekunowie również potrzebują wsparcia psychologicznego i organizacyjnego.
Systemy wzajemnej pomocy w społecznościach lokalnych.

🔹 5. Wnioski i rekomendacje

W planach ewakuacji i pomocy humanitarnej należy uwzględniać osoby z zaburzeniami psychicznymi jako grupę szczególnego ryzyka.
Niezbędne są zespoły mobilne psychiatryczne lub przeszkoleni pracownicy kryzysowi.
Potrzebna jest edukacja społeczna w zakresie zdrowia psychicznego i przeciwdziałania stygmatyzacji.
System opieki musi zakładać elastyczność i indywidualne podejście.

Przykład z historii, który ukazuje sytuację osób z niepełnosprawnością psychiczną podczas wojny – zarówno ich cierpienie, jak i zaniedbania systemowe:

🔴 Przypadek: Wojna w byłej Jugosławii (1992–1995)

Losy pacjentów szpitala psychiatrycznego w Jajcach (Bośnia i Hercegowina)

Tło historyczne:
W czasie wojny w Bośni i Hercegowinie (1992–1995) doszło do brutalnych czystek etnicznych, oblężeń miast i zapaści systemu opieki zdrowotnej. Szpitale psychiatryczne były kompletnie nieprzygotowane na prowadzenie działań w warunkach wojennych.

🏥 Sytuacja w szpitalu psychiatrycznym w Jajcach:

W szpitalu przebywało kilkadziesiąt osób z ciężkimi zaburzeniami psychicznymi (schizofrenia, psychozy, niepełnosprawność intelektualna).
W wyniku działań wojennych personel w dużej części uciekł z miasta – niektórzy lekarze i pielęgniarki ewakuowali swoje rodziny, pozostawiając pacjentów bez opieki.
Brakowało leków, żywności, prądu i wody – przez wiele tygodni pacjenci byli zamknięci w budynku bez żadnego wsparcia.
Część osób umarła z głodu lub w wyniku wychłodzenia, inni zmarli na skutek niewłaściwego dawkowania leków, których nie miał kto podać.
Pacjenci nie rozumieli, co się dzieje – nie reagowali na syreny alarmowe, nie uciekali do schronów, nie opuszczali strefy ostrzału.

⚠️ Próba ewakuacji

Dopiero po interwencji Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, w porozumieniu z organizacją Lekarze Bez Granic, przeprowadzono ewakuację pacjentów.
Wielu z nich było w stanie skrajnego wyniszczenia fizycznego i psychicznego.
Niektórych nie udało się uratować, bo zmarli w drodze do bezpiecznej strefy.

📉 Problemy systemowe ujawnione przez ten przypadek:

Brak procedur ewakuacyjnych dla szpitali psychiatrycznych.
Zaniedbanie i porzucenie osób, które nie były w stanie same się bronić.
Brak międzynarodowego mechanizmu szybkiego reagowania w zakresie ochrony osób z niepełnosprawnościami w warunkach wojny.
Brak odpowiedniego personelu psychiatrycznego w działaniach ratunkowych.

🟢 Wnioski z perspektywy współczesnej:

Po wojnie przypadek szpitala w Jajcach był analizowany przez WHO i ONZ jako przykład, jak systemowe niedopatrzenia prowadzą do katastrofy humanitarnej dla osób z niepełnosprawnością psychiczną.
Zainicjowano prace nad „wytycznymi ewakuacyjnymi dla placówek psychiatrycznych” w warunkach kryzysowych.
Uznano konieczność integracji służb psychiatrycznych z systemami obrony cywilnej.

Drugi, poruszający przykład historyczny, ukazujący losy osób z niepełnosprawnością psychiczną podczas wojny – tym razem z okresu II wojny światowej, gdzie skala przemocy wobec tej grupy przybrała wymiar systemowej eksterminacji.

🔴 Przypadek: Program „T4” – eksterminacja osób z niepełnosprawnością psychiczną w III Rzeszy

📅 Czas: 1939–1941 (oficjalnie), nieoficjalnie do 1945

📍 Miejsce: Niemcy i okupowane tereny Europy

⚠️ Tło historyczne

W nazistowskich Niemczech osoby chore psychicznie i z niepełnosprawnością intelektualną były postrzegane jako „życiowo nieprzydatne” („lebensunwertes Leben”) – balast dla społeczeństwa. W ramach tzw. programu eutanazji „T4”, państwo niemieckie podjęło decyzję o ich systematycznej eliminacji.

🏥 Realizacja programu „T4”

Lekarze, psycholodzy i urzędnicy tworzyli listy pacjentów, których uznawano za nieuleczalnie chorych lub „społecznie nieprzydatnych”.
Pacjenci byli przymusowo transportowani do sześciu ośrodków eutanazyjnych (np. Hadamar, Grafeneck, Hartheim).
Tam zabijano ich w komorach gazowych, przez zatrucie fenolem, głodzenie lub śmiertelne zastrzyki.
W celach maskowania zbrodni rodziny otrzymywały sfałszowane akty zgonu (np. rzekome zapalenie płuc).

📊 Liczba ofiar

Oficjalnie: około 70 000 osób w ramach programu T4 (1939–1941).
W rzeczywistości: prawdopodobnie ponad 200 000 osób zmarło w wyniku eutanazji i eksterminacji w szpitalach psychiatrycznych (do 1945 r.).
Wśród ofiar były również dzieci – niektóre zabijano w ramach tzw. „dziecięcej eutanazji”.

🔍 Rola personelu medycznego

Lekarze i psychiatrzy aktywnie uczestniczyli w selekcji i mordowaniu pacjentów.
Był to pierwszy etap „legalizacji” masowej zagłady – wielu lekarzy z programu T4 zostało potem przeniesionych do obozów zagłady (np. Auschwitz, Sobibór), gdzie stosowano podobne metody.

🕯️ Społeczne i moralne konsekwencje

Po wojnie tylko nieliczni sprawcy zostali ukarani – wielu uniknęło odpowiedzialności, kontynuując kariery w powojennych instytucjach medycznych.
T4 do dziś stanowi traumę dla środowisk psychiatrycznych i osób z niepełnosprawnościami – jako przykład nadużycia władzy nauki i państwa.

🟢 Wnioski na przyszłość

Osoby z niepełnosprawnością psychiczną mogą stać się ofiarami nie tylko chaosu wojny, ale też zorganizowanego ludobójstwa.
Potrzebna jest szczególna ochrona prawna i etyczna tej grupy w czasach kryzysu.
Historia programu T4 pokazuje, jak łatwo można zredukować człowieka do „problemu” – i jak ważna jest czujność społeczeństwa obywatelskiego.

Pozytywny przykład historyczny, który pokazuje, że nawet w czasie wojny można zorganizować empatyczną i skuteczną opiekę nad osobami z niepełnosprawnością psychiczną:

🟢 Przypadek: Opieka nad osobami z zaburzeniami psychicznymi podczas bombardowań Londynu (1940–1941)

Tzw. „Blitz” – niemieckie naloty bombowe na Wielką Brytanię

📅 Czas: wrzesień 1940 – maj 1941

📍 Miejsce: Londyn, Anglia

🔥 Tło historyczne

W czasie II wojny światowej niemieckie Luftwaffe przeprowadziły masowe naloty bombowe na Londyn i inne brytyjskie miasta, w ramach kampanii znanej jako Blitz. Miasto było niszczone niemal każdej nocy, a tysiące cywilów musiało szukać schronienia w piwnicach, tunelach i stacjach metra.

🧠 Sytuacja osób z zaburzeniami psychicznymi

W Zjednoczonym Królestwie w latach 30. i 40. istniała już sieć szpitali psychiatrycznych i zakładów opiekuńczych. W czasie wojny władze brytyjskie, mimo trudności logistycznych i bombardowań, podjęły wysiłki, aby zapewnić ochronę także tej grupie:

✅ Przykłady pozytywnych działań:

1. Ewakuacja pacjentów psychiatrycznych z Londynu

Władze lokalne wraz z Ministerstwem Zdrowia zorganizowały przed nalotami ewakuację pacjentów z większych miast.
Pacjenci trafiali do domów opieki i ośrodków w małych miastach i wsiach – tam, gdzie ryzyko bombardowań było mniejsze.

2. Utrzymanie leczenia i terapii

Pomimo wojny starano się zapewnić ciągłość farmakoterapii i podstawowej opieki psychiatrycznej.
Niektóre terapie grupowe były kontynuowane w warunkach zastępczych (np. w salach wiejskich domów kultury).

3. Szkolenie opiekunów i wolontariuszy

Pielęgniarki, opiekunki społeczne i wolontariusze byli szkoleni, jak reagować na ataki paniki, stany lękowe i objawy psychotyczne.
W ramach lokalnych wspólnot działały sieci wsparcia dla opiekunów osób chorych psychicznie.

4. Dostosowanie schronów

Niektóre schrony były adaptowane tak, by zapewnić ciche, odseparowane miejsca dla osób z nadwrażliwością sensoryczną lub stanami psychotycznymi.

🧾 Źródła i dokumentacja

Raporty Ministerstwa Zdrowia z lat 1940–1941 wskazują, że opieka psychiatryczna była celowo chroniona przed cięciami budżetowymi, nawet w warunkach wojennych.
Brytyjskie Towarzystwo Psychologiczne już wtedy podkreślało, że zdrowie psychiczne to nie luksus, ale warunek przetrwania społeczeństwa.

🌱 Efekty długofalowe

Doświadczenia z okresu Blitz wpłynęły na rozwój psychiatrii środowiskowej w Wielkiej Brytanii po wojnie.
Zwiększyło się społeczne zrozumienie problemów zdrowia psychicznego, co zaowocowało stopniowym odchodzeniem od zamkniętych zakładów na rzecz opieki środowiskowej i domowej.

🟩 Wnioski:

Empatyczna i dobrze zorganizowana opieka nad osobami z niepełnosprawnością psychiczną jest możliwa nawet w czasie wojny.
Zaangażowanie lokalnych wspólnot, szkolenie opiekunów i elastyczne podejście do terapii są kluczowe.
Uznanie zdrowia psychicznego za część bezpieczeństwa cywilnego przynosi korzyści nie tylko chorym, ale całemu społeczeństwu.

Współczesny przykład opieki nad osobami z niepełnosprawnością psychiczną w warunkach wojny – oparty na dokumentowanych działaniach służb medycznych i organizacji humanitarnych na Ukrainie po 2022 roku:

🟢 Przypadek: Opieka psychiatryczna podczas wojny w Ukrainie (2022–2025)

„Nie zostawiamy ich samych” – działania mobilnych zespołów wsparcia zdrowia psychicznego

📅 Czas: od lutego 2022 r. do dziś

📍 Miejsce: Ukraina – szczególnie obwody Charkowski, Doniecki, Zaporoże, Kijowski

⚔️ Tło sytuacyjne

Po rosyjskiej inwazji na Ukrainę w lutym 2022 r. zniszczeniu uległy setki placówek medycznych, w tym szpitale psychiatryczne i domy opieki dla osób z zaburzeniami psychicznymi i niepełnosprawnościami intelektualnymi. Wielu pacjentów zostało odizolowanych, porzuconych lub ewakuowanych bez przygotowania.

🔧 Najważniejsze wyzwania:

Brak leków psychotropowych i neuroleptyków na terenach okupowanych i frontowych.
Zamknięte lub zniszczone ośrodki psychiatryczne, ewakuacje bez dokumentacji medycznej.
Wzrost objawów PTSD, psychoz reaktywnych, depresji i stanów lękowych u pacjentów oraz ich opiekunów.
Brak przeszkolenia personelu pierwszego kontaktu w zakresie zdrowia psychicznego.

✅ Rozwiązania i dobre praktyki:

1. Mobilne zespoły zdrowia psychicznego (MHPSS teams)

Wdrożone przez WHO, MSF (Lekarze Bez Granic), UNICEF, a także ukraińskie ministerstwo zdrowia:

Zespoły składają się z: psychiatry, psychologa klinicznego, pracownika socjalnego i ratownika medycznego.
Działają na zasadzie wizyt domowych i wyjazdów do miejsc ewakuacji, schronów, ośrodków tymczasowych.
Oferują: diagnostykę, interwencje kryzysowe, wsparcie psychofarmakologiczne, terapię krótkoterminową.

2. Telepsychiatria i telefoniczne konsultacje

Dzięki wsparciu międzynarodowemu uruchomiono platformy do konsultacji online i kryzysowe linie pomocowe, także z tłumaczeniem migowym.
Umożliwiło to kontynuację leczenia nawet dla osób ewakuowanych do Polski, Niemiec czy Czech.

3. Program „Barwy Odporności” – terapia przez sztukę

Wprowadzony w ośrodkach dla osób z niepełnosprawnościami.
Obejmuje terapię plastyczną, muzykę i działania grupowe dla osób z autyzmem, niepełnosprawnością intelektualną i zaburzeniami lękowymi.

4. Ewakuacja osób z niepełnosprawnością psychiczną

Międzynarodowe organizacje koordynowały ewakuacje z domów opieki na frontowych terenach.
Część pacjentów znalazła schronienie w specjalistycznych placówkach w zachodniej Ukrainie i w UE.

💬 Cytat z lekarza psychiatry (Donbas, 2023):

„Naszym pacjentom nie możemy powiedzieć: 'To wojna, nie ma już leczenia’. Dla nich każde załamanie opieki to koniec świata. Musimy być obecni – w każdym sensie.”
— dr Natalija Krywonos, psychiatra terenowa (MSF)

🟢 Efekty i znaczenie:

Tysiące osób z zaburzeniami psychicznymi otrzymały pomoc w warunkach ekstremalnych.
Zwiększyła się świadomość społeczna i polityczna znaczenia zdrowia psychicznego w wojnie.
Ukraina tworzy obecnie najnowocześniejszy w Europie system opieki psychiatrycznej w warunkach kryzysu – wzorowany na modelu WHO „Mental Health GAP”.

🧩 Wnioski praktyczne:

Integracja pomocy psychiatrycznej z pomocą humanitarną jest koniecznością – nie luksusem.
Wojna zwiększa ryzyko dekompensacji u osób z zaburzeniami psychicznymi, ale szybka reakcja może uratować życie i funkcjonowanie.
Mobilne zespoły i elastyczne podejście terapeutyczne mogą być wzorem dla innych państw i sytuacji kryzysowych.

Porównawcza tabela czterech przypadków opieki (lub jej braku) nad osobami z niepełnosprawnością psychiczną w czasie wojny i kryzysów humanitarnych:

🧠 Zestawienie: Losy osób z niepełnosprawnością psychiczną w czasie wojen

📍 Przypadek	🗓️ Czas i miejsce	⚠️ Problemy i zagrożenia	✅ Reakcje i opieka	📊 Efekty i wnioski
1. Jugosławia (BiH)	1992–1995, Sarajewo i inne miasta	– Oblężenie, brak leków, głód- Ewakuacje bez planu- Samotni chorzy pozostawieni w ruinach	– Nieliczne interwencje rodzin i sąsiadów- Sporadyczna pomoc ONZ	– Osoby chore były ofiarami zaniedbania- Niewidzialne ofiary wojny- Trauma zbiorowa bez wsparcia psychicznego
2. III Rzesza – program T4	1939–1945, Niemcy i okupowane tereny	– Systemowa eksterminacja- Dehumanizacja- Zgony w komorach gazowych i przez głodzenie	– Fałszywa opieka jako przykrywka zbrodni- Udział lekarzy w zabijaniu	– Ponad 200 tys. ofiar- Skrajny przykład nadużycia medycyny- Trauma etyczna dla psychiatrii
3. Londyn – Blitz	1940–1941, Wielka Brytania	– Naloty, panika- Ryzyko nawrotów chorób- Trudności z dostępem do terapii	– Ewakuacje pacjentów do wsi- Dostosowanie schronów- Utrzymanie opieki i terapii	– Zapewniono ciągłość leczenia- Rozwój psychiatrii środowiskowej- Dobre praktyki dla czasu kryzysu
4. Ukraina	2022–2025, cała Ukraina	– Zniszczone ośrodki- Przerwane leczenie- Wzrost objawów PTSD, psychoz	– Mobilne zespoły psychiatryczne- Telemedycyna- Programy terapeutyczne	– Tysiące uratowanych pacjentów- Model reagowania w kryzysie- Międzynarodowy wzór opieki

🟢 Podsumowanie porównawcze

W systemach totalitarnych (jak III Rzesza) osoby chore psychicznie stają się ofiarami planowej przemocy.
W warunkach chaosu wojennego (Jugosławia) są często porzucane, niewidzialne dla struktur pomocy.
W społeczeństwach zorganizowanych i odpornych (Londyn, Ukraina) można prowadzić skuteczną opiekę, nawet pod bombami – jeśli są wola, struktury i zasoby.

< wróć